“Annemin Beyni Yine Kanal Değiştirdi. Nasıl Baş Edeceğim?”

Prof. Dr. Aynur Özge

Demans hastalarının yakınları olarak yaşadığımız zorlukları anlamak, bu hastalıkla daha etkili başa çıkmamıza yardımcı olabilir. Hasta yakınları için bilgi ve tecrübesine güvendikleri, ahlaki değerler konusunda onlara her zaman yol gösteren büyüklerinin düpedüz “yalan” söyleyebildiği gerçeği ile yüzleşmek oldukça zordur. En kötüsü de beyindeki hasar nedeniyle hastanın bununla yüzleşmeyi ve kabullenmeyi inkâr edişi, yanlış bilgisinde inatla ısrar etmesidir. Deneyimli hasta yakınları bu durumu hemen anlar ve “annemin beyni yine kanal değiştirdi” der. Bu yazıda, beynimizin nasıl öğrendiğini ve bilgiler nasıl işlenip geri çağrıldığını inceleyeceğiz. Son olarak, demans hastalarında bu süreçlerin nasıl bozulduğunu ve hasta yakınlarına neler yapılması gerektiğini konuşacağız.

Beyin Nasıl Öğrenir?

Beynimiz, dış dünyadan aldığı bilgileri işlerken bu bilgileri beynimizin farklı bölgelerinde yerleşik farklı özelleşmiş merkezlere dağıtır. Görsel veriler oksipital lobda, işitsel veriler temporal lobda, dokunma duyusu ise parietal lobda işlenir. Örneğin, bir nesneyi elinizle tutarken hem görme merkezimizde nesnenin görüntüsü hem de dokunma duyularınızla o nesnenin sertliği ve sıcaklığı gibi bilgiler ayrı ayrı kaydedilir. Motor korteks, hareketlerimizi öğrenmemizi sağlar; bu yüzden, bir bisikleti nasıl süreceğimizi öğrendiğimizde beyin, bu hareketi kontrol eden kasları ve koordinasyonu hafızaya kaydeder.

Bu süreç, adeta parçaların demonte edilip beynin farklı yerlerinde depolanmasına benzer. Görme, işitme, duyu ve hareket merkezleri bu verileri birer “parça” olarak alır ve daha sonra ihtiyaç duyulduğunda bu parçalar birleştirilerek hatırlama işlevi gerçekleşir. Bilgiler kaydedilirken sadece anlamlarını değil, duygularımızı da birlikte saklarız. Örneğin, sevdiğiniz bir müziği dinlediğinizde, beyniniz hem melodiyi hem de o müzikle ilgili duygusal hatıraları depolar, yani raflara dizmekten öte bağlantıları ile depolama ve geri çağırma gerçekleşir.

Bu Bilgiler Nasıl Çağrılır?

Bir bilgiye ihtiyaç duyduğumuzda, beyin depolanan parçaları farklı merkezlerden toplar ve bir araya getirir. Beynimiz bu bilgiyi çağırırken, ilgili parçaları doğru sırayla monte eder ve bir bütün oluşturur. Bu, tıpkı bir film izlerken, sahneleri sırayla hatırlamak gibidir. Örneğin, bir koku aldığınızda o kokuyla ilgili anıları hatırlamak, beynin bu bilgileri geri çağırma sürecine bir örnektir. Yani beynimiz yılmak bilmeyen bir yönetmen gibi anılarımızı her defasında yeniden montajlayarak servis eder bize. Tekrar ve tekrar montajlanır bilgiler o anki komut ve ulaşılabilen içeriklere bağlı olarak.

Bilgi Geri Çağrılırken Ne Sıklıkla Hata Yapılır?

Bilgi geri çağrılırken bazen beyin yanlış bağlantılar kurabilir. Bu durum özellikle yorgunluk, stres veya zihinsel baskı altındayken daha sık görülür. Örneğin, bir arkadaşınızın adını hatırlamakta zorlandığınızda, beyniniz ona benzer başka bir ismi çağırabilir. Bu tür hatalar, beynin bilgi parçalarını yanlış şekilde monte etmesi sonucunda ortaya çıkar.

Demanslı Bir Hastada İşler Nasıl Yürür?

Demans, beynin bilgileri doğru şekilde geri çağırma yeteneğini bozan bir hastalıktır. Beyindeki sinir hücreleri zarar gördüğünde, beyinde bulunan veriler karışır. Demans hastaları çoğu zaman eski anıları yeni olaylarla karıştırabilirler. Bu durum, beyinin “real-time” yani canlı yayında bilgi işlemesi yerine, geçmişten gelen bilgileri tekrar eden “banttan yayın” moduna geçmesine neden olur. Annelerimizin geçmiş olayları canlı gibi hatırlaması, ama güncel olayları unutması, bu beyinsel değişimle açıklanabilir.

Demanslı hastaların beyni, yeni bilgileri işlemekte zorlanırken, eski anıları daha kolay hatırlar. Bu, beynin geçmişteki anıların kaydedildiği yolların daha sağlam kalması, ancak yeni bilgilerin kaydedildiği yolların bozulması ile ilgilidir. Ama hastalığın türü ve evresine bağlı olarak bir noktadan sonra bu geçişler hızlanır, canlanır ve hayatı herkes için çok daha zor ve karmaşık hale getirir. Anneniz Atatürk’ün beş çayı için kendilerini ziyaret edeceğinden o kadar emin ve ısrarcıdır ki sizin için bu durumu onu kırmadan yönetmek gerçekten zor olabilir.

Hasta Yakınlarına Öneriler

Demans hastaları ile yaşamak zorlu olabilir, ancak bu süreçte sabırlı ve anlayışlı olmak çok önemlidir. Annemizin “kanal değiştirdiği” anlarda onun gerçekliğini kabul etmek ve onu anladığınızı hissettirmek büyük bir fark yaratır. Eski anılarından bahsederek onunla bağlantı kurabilir ve ona güven verebilirsiniz. Dokunma, hareket, müzik gibi farklı bir duyu kanalını ağırlıklı olarak kullanacağı bir etkinliğe yönlendirmek akılcı bir yaklaşım olur. Bunun için bir kenarda bekleyen anılar kutusu gibi bir şey de işe yarar. Sabır, sevgi ve empati, bu süreçte en etkili araçlardır.

Unutmayın, her hastalık gibi demans da sadece tıbbi tedavi ile değil, duygusal destekle de yönetilebilir. Koşullar el verdiğince sevgi dolu bir yaklaşım hem sizin hem de annenizin yaşam kalitesini artıracaktır.